1 BATX. 11 GAIA .GERRA HOTZA.BEHIN BEHINEKOA

11.GAIA GERRA HOTZA

1. GERRAREN AURREKARIAK

•       Definizioa :

–      Gerra hotza gatazka orokorra izan zen: ekonomikoa, politikoa, ideologikoa eta kulturala, elkarren aurkako bi blokeren artekoa: blokeen buru AEB eta SESB izan ziren.

–      Gerra hotzaren eraginez, nazioarteko tentsio etengabea egon zen.

·         1.1 POTENTZIA IRABAZLEAK

·         II. Mundu Gerraren ondorioa: Bigarren Mundu Gerrak suntsituta utzi zuen mundua, eta kalte material eta moral itzelak eragin zituen.

·         Bi potentzia nagusi azaleratu ziren: AEB eta SESB.

·         Gerra Hotza: definizioz:Bi potentziek gerra hotza zeritzon erasokortasun iraunkorreko aldia hasi zuten. Ia bost hamarkadetan, bi bloke horien arteko tentsio iraunkorra izan zen nazioarteko eszenatokiaren ezaugarri nagusia.

·         Ezaugarri nagusiak:

·         Tirabira iraunkorra:Bien indarrak antzekoak ziren. Horregatik ez zen zuzeneko gatazka orokorrik sortu.Tentsio militarra : Gatazka ugari gauzatu ziren potentzia handietatik urruneko zonetan. Armamentu konbentzionala eta nuklearra etengabe hobetu eta berritu zen,disuasorio mehatxutzat erabiliz.Gatazka Ideologikoa:eragin sakona gizaterian eta kulturan.Tentsio politiko-ekonomikoa: merkatu askeko ekonomia eta estatuak planifikaturiko ekonomia;erregimen demokratikoa eta erregimen totalitarioa.

 1.2. BLOKEAK ERATZEA

•       Konferentziak

•       Munduaren berreraikitze politikoa aliatuen buruzagiek zenbait bilkuratan hartutako erabakien emaitza izan zen: Teheran (Iran, 1943), Jalta (SESB, 1945) eta Potsdam (Alemania, 1945). II.Mundu Gerraren ondoren. Erabakiak :Alemaniaren okupazioa eta zatitzea. Desmilitarizazioa,Printzipio demokratikoen defentsa,Buruzagi nazien arazketa.Desadostasunak :Europaren berreraikuntzari zegokionez: ezarri beharreko erregimen politikoak, muga berriak, eta abar. Elkarrekiko mesfidantza eta beldurra nagusitu ziren aliatu izandakoen artean, horien interesak oso desberdinak baitziren.

•       Blokeen arteko lehiak:Grezia,Turkia,Iran

1.3. BI MUTURREKO MUNDUA FINKATU

 

 

1.3.1. MARSHALL PLANA ETA COMECON

•       Marshall Plana

•       1947tik aurrera, AEBk diru-laguntza handia eskaini zuten Europa suspertzeko, eta, aldi berean, sobietar hedapena geldiarazteko. Programa hori 1947ko Marshall planean gauzatu zen, eta horren ondorioak oso onak izan ziren Europaren suspertze ekonomikorako.

•       AEBn laguntzak helburu ideologiko oso argia zeukan:

•        Europatik komunismoaren mehatxua urruntzea, kontinentea hondatuta eta pobretuta geratu baitzen Bigarren Mundu Gerraren ostean, eta erdiko klaseak finkatzen laguntzea, horiek gobernu demokratikoen alde egiteko.

•       COMECON

•       SESBk eta horren aliatuek, Marshall planari erantzuteko, merkatu batu komunista sortu zuten 1949an: COMECON. SESB,Europaren Ekialdea: Polonia, Txekoslovakia, Hungaria, Bulgaria, Errumania, Albania eta Alemaniako Errepublika Demokratikoko merkatuen eta politika ekonomikoen lankidetzarako eta koordinaziorako sistema zen.

1.3.2.ALEMANIA ZATITU

•       1945ean, Alemania 4 zonatan banatuta geratu zen:

•       estatubatuarrek, errusiarrek, frantsesek eta britainiarrek administratzen zituzten.

•       Berlineko blokeoa:Berlin hiria sobietarren zonaren barruan:

•        4 zonatan banatu zuten eta irabazleen artean administratu zuten Alemania bezalaxe.

•       Sobietarrak eta mendebaldekoak gero eta gehiago elkarrengandik urruntzen ari ziren eta, 1948an, mendebaldekoen hiru zonak Estatu aleman bakarrean bateratu zituzten.SESBk gogor egin zuen horren aurka, eta, presioa eragiteko, itxi egin zituen Alemaniako mendebaldeko zonaren  hiriko mendebaldeko sektorearen arteko lurreko komunikazioak. Blokeoak ia urtebete iraun zuen, eta hiriaren zati horrek estatubatuarrek airez egindako zubiari esker iraun zuen bizirik. Ia-ia III. mundu gerra bat hasi zen, baina azkenean ez zen piztu.

•       Alemanian estatu bi Berlineko krisiak AEB eta SESBren arteko behin betiko banaketa ezarri zuen.1949an bi estatu aleman sortu ziren azkenean:Errepublika Federal Alemana AEB, Erresuma Batuaren eta Frantziaren zonak batuta,  Errepublika Demokratiko Alemana, sobietarren zonan. Berlin ere, bi zatitan banatu zuten eta erdian harresia eraiki zuten.

 

1.3.3. BLOKEEN MILITARIZAZIOA :NATO ETA VARTSOVIAKO ITUNA

•       NATO :Mendebaldeko blokeak aliantza militarra sortu zuen, Ipar Atlantikoko Itunaren Erakundea, NATO edo OTAN. Helburua herri sinatzaileen defentsa antolatzen zen:

•       Europa Mendebaldea:AEB, Erresuma Batua, Frantzia, Kanada, Italia, Belgika, Holanda, Luxenburgo, Portugal, Norvegia, Danimarka eta Islandia izan ziren lehenengo kideak. Geroago sartu ziren: Grezia, Turkia, Alemaniako Errepublika Federala eta, 1981ean, Espainia.

•       Vartsoviako Ituna NATOri erantzun nahian, Ekialdeko blokeak sortu zuen hau.:

•       SESBren eta ekialdeko Europako herri guztien arteko aliantza militarra izan zen (Jugoslavia ez zen sartu).

•       1961an Berlineko horma eraiki  eta  burdinezko hesiaaren ikurra izan zen.

1.4 GERRAK

•       1.4.1 KOREAKO GERRA

•       Bi blokeen arteko lehenengo gerra Koreakoa izan zen (1950-1953).Koreako penintsula Japoniako Inperioarena izan zen. Gerraren amaieran aliatuek inbaditu zuten:sobietar tropak iparraldean sartu ziren, estatu batuarren armada hegoaldean eta hiriburuan (Seul).

•       Korea bi zatitan bananduta geratu zen 38. paralelotik; iparraldea sobietarrek okupatu zuten, hegoaldea, estatubatuarrek. 1949an, bi armadak bertatik irten eta penintsula bi estatutan bereizita geratu zien behin betiko: Ipar Korea, gobernu komunistarekin  eta Hego Korea, mendebaldearen aldeko gobernuarekin.

•       Mao Zedong komunistak Txinan agintea eskuratu eta, hilabete batzuk geroago,

•       Ipar Koreak Hego Korea inbaditu zuen. Estatubatuarrek tropak bidali zituzten Hego Koreara, arlo diplomatikoan, NBEren onespena lortu zuten. Armada komunistak eta mendebaldeko armadak zenbait urtetan ibili ziren elkarren aurka Korean. Azkenean, 1953an herriaren banaketa behin betiko finkatu zuen bakea sinatu zen.III. Mundu Gerra hastekotan izan zen, baina oraingo honetan ere ez zen horrela izan.

1.4.2VIETNANGO GERRA

 

 

1.5 BIZIKIDETZA BAKETSUA

Armamentuak mugatu eta distentsioa.

•       1.5.1. KUBAKO MISILEN KRISIA

•       1959an, Fidel Castrok sobietarren aldeko erregimena ezarri zuen Kuban,

•       AEBk oso arriskutsutzat hartu zuten erregimen hori. 1962ko uztailean, Sobietarrek Kuban misil nuklearrak jaurtitzeko baseak instalatzen hasi ziren,  misil horiek AEBtako hiri nagusienetaraino iristeko gaitasuna zuten. 1962an, AEBtako hegazkin batek jaurtiketa-arrapalak aurkitu zituen.

•       Kennedy presidenteak, orduan, Kubara material estrategikoarekin zihoazen itsasontzi guztien blokeoa dekretatu zuten.

•       Tentsioa goreneko unera iritsi zen estatubatuarren flota misilak zeramatzaten sobietar ontziak geldiarazten hasi zenean. Ia-ia III. Mundu Gerra hasi zen, baina azkenean ez zen piztu.

•       Azkenik, Khrustxevek baseen instalazioa bertan behera uzteko agindua eman  armak bertatik kentzeko konpromisoa hartu zuen; Kennedy, berriz, Turkiako misil nuklearrak kentzen hasi zen.

•       Elkarren artean komunikatzeko bide egonkorrak ireki ziren,Kremlinen eta Etxe Zuriaren arteko “telefono gorria”. Nazioarteko harremanetan nolabaiteko dintentsioa.1968an, Arma Nuklearrak Ez Ugaritzeko Ituna onetsi zen, 1973an, armamentu nuklearra murrizteko elkarrizketak hasi ziren.

1.6 BLOKEEN BARRUKO TIRABIRAK

•       Blokeen barruan tirabirak egon ziren

•       lehia ekonomiko, teknologiko eta ideologiko handia baitzuten. AEBk eta SBEBk bloke bakoitzaren ordena mantendu eta barruko oposizioa erreprimitzeko. Sobietar blokean Tito mariskalaren Jugoslavia komunistak gizartea eta ekonomia antolatzeko beste bide bat aukeratu zuen neutraltasun­ posizioa aldarrikatu zuen.

•       1.6.1.PEKINETIK PRAGARA

•       Krisirik larrienak Ekialdeko Europako herri komunistetan izan ziren. Stalin hil ondoren, 1953an, Hungarian istiluak egon ziren, Ekialdeko Europako Herri-demokrazietan «desestalinizazioa» lortzeko. 1956an, Hungarian sobietarren aurkako herri-mugimendua egon zen, eta errusiar armadak zapaldu egin zuen.

•       Gero, 1968an, Txekoslovakian demokraziarako aldaketa-prozesua egon zen, Pragako Udaberria, eta hori Txekiako alderdi komunistak sustatu zuen; erreprimitu egin zuen mugimendua, Varsoviako Ituneko tropak bidaliz

•       1.6.2 .AMERIKAKO ESTATU BATUEN AURKAKO OPOSIZIOA

•        Mendebaldeko blokean, Amerikako Estatu Batuen nagusitasunaren aur­kako mugimendu soziopolitikoak sortu ziren, eta horrek Amerikako Estatu Batuen zuzeneko esku-hartzea eragin zuen; horrela, batzuetan, diktadura-gobernuak ezarri ziren.

•       Halako gertaerak ugariak izan ziren Hirugarren Munduko herrietan, adibidez, Iranen; izan ere, bertan, 1979an Persiako shah (Amerikako Estatu Batuen aliatua) kanporatu egin zuten, iraultza islamikoaren ostean.

•       Urte horretan, SESBk tropak bidali zituen Afganistanera, agintean zegoen sobietarren aldeko gobernuari laguntzeko.

•        Baina esku-hartzerik handiena Amerika Latinoan izan zen; bertan, Amerikako Estatu Batuek tropak bidali zituen Nikaraguara, Guatemalara, El Salvadorrera, Panamara, etab., edo estatu-kolpe militarrei zuzeneko laguntza eman zien; esaterako, Txileko eta Argentinako erregimen demokratikoei amaiera eman zien kolpeei.

2. MENDEBALDEKO BLOKEA:BILAKAERA POLITIKOA  (EZ)

•       Mendebaldean egoera politiko nagusi bi daude: Erregimen parlamentarioak:

•       Diktaduratik Transitzio demokratikora bideratu zirenak: Ekialdeko blokean sobietar diktadurak ezarri ziren.

2.1 AMERIAKO ESTATU BATUAK

•       Amerikako Estatu Batuek bi aldi politiko nagusi bizi izan zituen. 1945tik, 1992ra

•       Lehenengo aldiko ,45-69an,zatirik handienean, demokratak egon ziren agintean.

•       Roosevelt eta bere New Deal gizarte neurriekin aurrera jarraitu zuten.

•       J.Kennedyren presidentzia garrantzitsuena:estatuaren esku hartzea ekonomian sustatu,kapital handiaren indarra mugatu,gizarte neurriak hartu ....

•       -Muga berria izeneko proiektua sortu zuten, pobrezia eta bazterkeria baztertzeko.

•       Hurrengo bi hamarkadetan,69-92an,

•       AEB-ko politika errepublikarrek, zuzendu zuten;

•       1969an aldi kontserbadoreagoa hasi zen,

•        Nixon presidentearekin, eta hori Reaganen agintaldiekin amaitu zen:

•       Komunismoaren jarrera gogorra.

•       -G.Bushek Sobietar presidentearengana hurbildu eta,1992-an amaiera eman zion Gerra Hotzari.

•       Clinton presidente hautatzeak, bukaera eman zien, gobernu kontserbadoreei.

•       Ondoren G.Bush kontserbadoreak egoera gogortu zen:

•       Dorre bikien eta Pentagonoaren aurkako atentatuak izan ziren,

•       Afganistanen eta . lraken aurako gerra eta herri horren kontrola sortu zuen.

2.2 ERRESUMA BATUA

•       Bigarren mundu gerra ondoren ,kontserbadore eta laboralisten arteko txandaketa:

•       -1945an laboralistak garaile:sektore ekonomikoak nazionalizatu eta Gizarte Segunrantza sortu.

•       -Kontserbadoreek irabazi egin zuten 1951-ko hauteskundeak .

•       -1964-an laboristak agintera itzuli ziren.Gizarte hobekuntzarako. politika bideratu zuten.

•       -1979an Margaret Thatcher, lehen ministro hautatu zuten:

•       muturreko liberalismoa,enpresa handien aldekoa ,eta zerbitzu publikoak pribatizatu.

•       -1990-an Jhon Major jarri zuten.

•       -1997-an Tony Blair sartu egin zen.laborista.

•       -2007-an Gordon Brownek hartu zuen presidentzia.

•       Ulsterreko Britainiar probintzian,

•        katolikoen eta protestanteen arteko gatazkaren ondorioz,

•       urte askotan bi -alderdiok indarkeria terrorista garatu zuten

•       Azken hauetan bake bidea hartu dutela ematen du

•       Gobemu Autonomoa sortu dute.

2.3.FRANTZIA

•       De Gaulle jeneralaren eragin handia izan zuen.

•       Frantsesek III.errepublika ezeztatzea eta IV . errepublika sortzea onetsi zuten.

•       De Gaulle jenerala agintea hartu zuen krisiaren ondorioz eta V errepublika sortu zuen.

•       Presidentearen agintea indartzea zen ezaugarri nagusia.

•       De Gaulle arazo larriei aurre egin behar zuen:

•       Aljeriaren independentzia onartzea eta 1968ko maiatzeko ikasle mugimendua.

•       Frantziako v. errepublikan zentro eskuineko eta zentro eskerreko gorbernuan txandakatu ziren .

•       1968ko maiatza:Pariseko maiatzak eta Europako ikasleen mugimenduek zalantzan jarri zituzten gerra osteko Europako balioak, ohiturak era politika egiteko moduak; gainera, lagungarriak izan ziren gazteak bizitza publikoan zuren protagonismoaz jabetzeko eta gazte-kulturako forma berriak finkatzeko.

•       2.5 ITALIA

•       Faxismoa galdu zuenean Italia berreraiki behar izan zuen alderdien sistema.

•       Italiako alderdi komunista (IAK) indartsua zen.

•       Beste alderdi nagusia kristau -demokrazia zen. Gerra hotzaren garaian partidu hau ekidin egin zuen komunistek agintea hartzea ..

•       1990etik sistema politiko berria sortu zen. Ezkerra (olibondoa) eta eskuineko (forza italia) zeuden. Txandakatu egiten ziren parlamentuan eta gobeRNuan.

•       1990tik ezkerreko alderdia -Olibondoa:.. sortu zen ..

•       Silvio Berlusconi Forza Italiaren sortzailea izan zen.

•       Gero indar kontserbadoreen koalizazioa sortu zuen.eta aginteari eusten jakin du gaur egun arte.

•       Romano Prodi, faxismoa hondatu zenetik,litaliako ezkerreko lehen ministroa izan zen.

•       Parlamentuaren konfiantza galdu ondoren Belgikara joan  zen,

•       Europako Batzordearen presidentea izan zen.

•       Gero ministroaren kontseiluaren presidentea izan zen eta zentro ezkerreko indar politikoen koalizioa zuzendu zuen.

•        

•       3 .MENDEBALDEKO BLOKEKO EKONOMIA

•       3.1 MENDEBALDEKO EKONOMIA GERRAREN OSTEAN

•       Bigarren Mundu Gerratik irabazirik handiena lortu zuena Estatu Batuak izan zen.

•       1945an mundu kapitalistako buruzagia izan zen eta beste ekonomia kapitalista batzuen susperraldia zuzendu zuen. Dolarra nazioarteko moneta bihurtu egin zen .

•       Gerraren ostean mendebaldeko Europa zaharkituta geratu zen.

•       Lehengo urteak ekonomia suspertzeko erabili zen. Estatu Batuak asko lagundu zuen Marshall planarekin. Bizi kalitatea igo egin zuen eta produkzio egiturak modernizatu egin ziren.

•       Europan estatuak gero eta esku hartze gehiago zuen ekonomian. Ongizate estatua finkatu egin zen.

•       Japoniak hazkunde ekonomikoa izan zuen. 1970ko hamarkadan munduko bigarren potentzia bihurtu zen.

•       3.2. 1973KO KRISI EKONOMIKOA ETA HORREN ONDORIOAK:

•       1973ko krisian ekonomia gainbehera fasean sartu zen. Israel eta Palestinen arteko gerra,arabiarrek petrolioaren prezioa handitzeko erabakia hartu.Mendebaldeko ekonomia garatuek eragin itzela izan zuten eta produkzioaren kostuak gora egin zuten.

•       Zergaitiak:enpresa irabaziak murriztu eta munduko lehia hazi. 1973an petrolioaren krisia sortu zenean gertatu ziren .Enpresa asko desagertu egin ziren. Industria sektoreak birmoldatu zituzten.Inbertsioak murriztu ziren.Gizarte arloan, langabetu kopuruak hazkunde itzelak izan zuen.

•       Krisiaren soluzioak Neoliberalismoaren sorrera eragin zuen. Politika ekonomiko berriak eragin garrantzitsuak. Estatuaren bigarren mailako eginkizuna eman zioten.Herri garatuak produkzio forma berrietara egokitu behar izan ziren:teknologia berritzea ,produktibitatea handitzea eta enpresak pilatzea.Herri garatuetako enpresa txikiak eta ertai­nak egokitu egin behar izan dira produkzio-forma berrietara eta merkatua­ren baldintzetara; aldi berean, eskulan kantitaterik handiena behar duten industriak garapen bideko herriei utzi dizkiete. 

•       Herri garatuetan langabezi altuak egon zen.

•       4. SESB ETA BLOKE KOMUNISTA:

•       Sarrera

•       Gerra amaitu ondoren, komunismoa azkar hedatu zen. Herri demokraziaren ezaugarriak sobietar eredua.nekazaritza kolektibizazioa, industriaren zein garraioen nazionalizazioa estatu planifikazioa izan ziren,aliantza militar batean(Varsoviako Ituna)

•       Mao Zedongek irabazi zuenean, Txina errepublika komunista bihurtu zen.

•       Alderdi komunista alderdi bakarra izan zen. Stalinek gerra amaitu ondoren, diktadura gogorra ezarri zuen.Stalin hil ondoren, Kurstxevek hartu zuen presidentzia.

•       Kontsumo ondasunen produkzioa  bultzatu zuen.Kurstxevek AEBko distentsioa sustatu zuen, bizikidetza baketsuaren bidez.

•       Kurstxevek kendu zuten eta Breznev jarri. Honek gizartea kontrolatu,industria astuna sustatu,militarizazioa.

•       4.1 ZENTRALIZATURIKO ETA ZUZENDUTAKO EKONOMIA

•       Sobietarrek COMECON plana sortu zuten. (CAME).-Honen helburua kideen batasun ekonomikoa zen.I Erakunde honek estatu kideen  truke harremanak indartu zituen. Sobietar ekonomia ez zen oso askea.

•       Sobietar blokearen garapen ekonomikoa industria astunean oinarritu zen.

•       SESBen ereduari jarraituz,eta kontsumoko produktuen industria bigarren mailan gelditu zen.Urte askotan ,hazkunde handia izan zuen.

•       Baina arazo batzuk izan zituen(adibidez, produktibitate baxua, gehiegizko gastu militarra eta kontsumoko produktuen urritasun iraunkorra), eta produkzio-eredu hori hondatu egin zen laurogeiko hamarkadan. Ezin izan zuen sistema politikoa mantendu.

•       Antzinako sobietar blokeak goitik beherako aldaketa izan zuen, forma sozialistetatik mendebaldeko ohiko merkatu-ekonomiako formetara.

•        Europako erregimen komunistak erori eta Sobietar Batasun desagertu zen.

•       4.2 MOSKUREN AURKAKO LEHENENGO PROTESTAK

•       Europa ekialdeko herri komunisten blokea SESBren kontrolpean eta horren interesen mendean egon zen ordura arte .• Politikaren eta gizartearen arloko kontrol gogorra egon arren herri horietariko batzuetan herri mobilizazioak egon ziren:Hungarian eta Varsovian,tropak erreprimitu.

•       4.3 .SOBIETAR BATASUNA HONDATU

•       Mikhail Gorbatxov  1985ko martxoan, Mikhail Gorbatxov sobietar batasuneko idazkaria izendatu zuten. Hainbat neurri hartu Erreforma politikoen ondorioz parlamentua eratu zen , modu demokratikoan.  Gorbatxovek komunismoa suspertzeko eta herria dinamizatzeko neurriak hartu zituen .

•       Neurri horiek perestroika eta glasnost izena dute.

•       Erreforma politikoaren ondoren Parlamentua ezarri eta presidente izateko hautatu zuten . • Neurri hauek ospe ona izan zuten atzerrian, hala ere barruan erresistentzia gogorra izan zuten.

•       Ondoren ....

•       Egoera larriagotu egin zen,nazionalitateen arazoekin,gero eta handiagoa eman.

•       Halako arazoak ikusita, 1991 an antzinako sobietar sistemaren aldekoek estatu kolpea prestatu zuten. Gorbatxov agintetik kentzeko.

•       Azkenean ...

•       Gorbatxovek dimititu behar izan zuen eta honen ondorengoa,Boris leltsinek legez kanpo utzi zuen alderdi komunista. Hainbat errepublikak independentzia lortzen dute:Lituania,Letonia,Estonia ....

•       4.4 ERRUSIAKO FEDERAZIO BERRIA

•       Errusiako Federazioa estatu independenteen elkarteko errepublikarik garrantzitsuena da. 150 milioi biztanleekin munduko bigarren potentzia nuklearra da.

•       1992an, Errusiako leltsin presidenteak erreforma ekonomikoak egiteko plana abiatu zuen. Lehenengo neurriak :Horren barruko lehenengo neurria ekonomia pribatizatzea eta prezioak liberalizatzea izan zen. Horren ondorioz          ,Inflazio handiak sortu ,Errubloak balioa galdu .Ekonomiak atzerakuntza handia izan zuen ,Mafia indartsuak sortu ziren

•        Ondorio politikoak.

•       Parlamentua kontrolatzen zuten antzinako buruzagi komunistek ez zituzten erreforma planak onartu Horren ondorioz ... Yeltsinek parlamentua indarrez hartzeko agindua eman zion armadari,horrela 1993ko aginduan Errusiako Federazioako Konstituzioa onartzea lortu zuen.

•       1996an hauteskundeak egin eta Ieltsinek irabazi zituen.

•       Errusia barruko arazoak konpondu barik zeuden batez ere arazo ekonomikoak eta Txetxeniako gatazka.

•       1997ko maiatzean  leltsinek akordioa zinatu zuen NATOrekin. Europa begirako misilak kendu zituen.1999ko abenduan kargua utzi zuen osasun txarra zeukalako eta Vladimir Putin hartu zuen kargua. Erreforma politikoak egiten jarraitu zuen.

•       4.5 EUROPA ERDIALDEKO ALDAKETA POLITIKOAK

•       SESBen politika irekitzeko harturiko neurri berriak ondorio garrantzitsuak izan zituen. 1989an, gobernurik gehienak erori egin ziren eta herriak demokraziarako eta merkatua liberalizatzeko trantsitzioa hazi zuten.

•       Aurrendaria Polonia izan zen .Elkartasuna(Solidarnosk) sindikatu katolikoko presidentzia nabarmentzen zen. 1989ko abenduan, ukatu egin zen alderdi komunistaren buruzagitza eginkizuna Polonia errepublika parlamentaria bihurtu zen.1995an Kwasniewskik pribatizazioa eta estatuaren deszentralizazioa bultzatu. Lehenengo presidentea Lech Walesa izan zen.2005an Lech Kaczynskik, jarri zuen gobernuburu.

•       Hungariak antzinako tradizio demokratikoa zuen eta sobietar erregimenaren aurka egin zuen, baina sobietarrek 1956ean gogor zapaldu zuten.SESBren erreforma neurrien babesean, 1989an Hungariak Austriarekiko muga ireki zuen, horrela, errepublika sozialista izateari utzi eta erregimen demokratiko bihurtu zen.

•       2004an sartu zen bertan Alemaniako Errepublika Demokratikoan, Hungariaren eta Austriaren arteko muga irekitzea garrantzi handia izan zuen: aleman asko Hungariara joan ziren Austriara ihes egiteko. Horren eraginez erregimen komunista alemanaren aurkako oposizio mugimendua indar hartu zuen eta altxamenduak eta manifestazioak eragin zuen. Erich Honecker presidente sozialistak dimititu egin zuen. 1989ko urrian, urte horretako azaroaren 10ean Berlineko horma ireki egin zen.  Urte bete geroago Alemania bat osatu zen. RFA izenarekin eta H.Kohl presidentea.

•       Txekoslovakian ere gobernu totalitarioaren aurkako mugimendu garrantzitsua zegoen, sobietar tankeek lehenago ere erreprimitu zuten hori, 1968an, Pragako Udaberrian izenekoa. Alderdi komunistak uko egin behar izan zion Txekoslovakiako alderdi buruzagia izateari. 1993ko urtarrilean, Txekiar errepublika sortu zen. 2003ra arte bertako presidenteak Vaclav Ravel izan zen.

•       Eslovakia .1993tik aurrera, sozialismoaren eta pribatizazioaren arteko bidea egiten saiatu zen, horrela hazkunde ekonomiko handia izan zen.

•  Aldaketa politikoak Europa erdialdeko gainerako herri sozialistetara zabaldu ziren, domino efektuaren ondorioz. Jugoslavia, Tito presidenteak hil ondoren aldaketa garrantzitsuak egin ziren eta gerra zibila hasi zen. Errumaniako presidentea exekutatu zuten.

•       4.6.TRANSIZIOAREN ARAZOAK ANTZINAKO HERRI KOMUNISTETAN
 Bloke komunista berriak,

•       1989tik aurrera, trantsizio-prozesu batean sartu ziren.merkatu ekonomia eta gobernu demokratikora igarotzeko.Herri horien artean desberdintasun handiak egon arren, arazoetariko batzuk komunak ziren

•       Lehenengo eta behin, ordura arteko loturak apurtu egin ziren: 1991n, CAME eta Varsoviako Ituna desagertu egin ziren. Herrialde batzuk Europa Batasunera eta NATOra hurbildu ziren.

•       Herri horietako gehienetan, merkatuko ekonomiara bilakatzeko, goitik behera aldatu behar izan ziren produkzio-egiturak eta mekanismo ekonomikoak. Horrek inflazio itzela eta langabeziak gora egitea eragin ditu, baita atzerakuntza ekonomiko larria ere.

•       Baina biztanleria zati handiaren miseria handitu da eta horrela biztanleriaren barruko sektore batzuek antzinako erregimen sozialista itzultzea nahi dute.  Herri batzuk: Polonia, Hungaria eta Txekiar Errepublika modernizazio prozesua garatu eta Europa Batasunean sartu dira.  

•       4.7 GERRA ANTZINAKO JUGOSLAVIAN

•       Jugoslavian, erregimen komunista ez ezik, nazioa bera ere desagertu egin zen.

•       Bigarren mundu gerra ondoren, Josip Broz-ek Jugoslaviako errepublika sozialista federala sortu zuen. Jugoslaviak 6 errepublika eta 2 lurralde autonomo osatzen zuten,beraz, herrialde ezberdinak osatzen dute: serbiarrak, bosniarrak,kroaziarrak,esloveniarrak.Broz, 1980-an bakea amaitu egin zuen Jugoslaviako errepublikan.

•       Tito presidentea hil zenean: 1991-ko hasieran Serbiarrek ez zuten onartu Kroaziarrek presidentzia federala hartzerik.  1991-ko ekainaren 25an, Esloveniak, Jugoslaviako federazioarekiko independentzia lortu. Kroaziak, independentzia aldarrikatu zuen eta Serbiarrak, kroaziarren aurka borrokatzen hasi ziren.

•       Bosniako gerraren zergatiak, independentzia aldarrikatzea zen. 1998-an berriro agertu ?ziren Kosovon eta NA TOk esku-hartze militarra izan zuen. 2006-ko ekainaren 3an, Montenegro, Serbiatik independizatu egin zen. 2008 otsailean Kosovok independentzia aldarrikatu zuen Serbiatik baina hauek ez daude ados.

•       5. EUROPA BATASUNA sortzeko prozesua

 

•       5.1 BATASUNAREN HASIERAK

•       Horren jatorritik urrunenak Frantziaren eta Alemaniaren arteko adiskidetzean aurkituko ditugu. Europar Batasuna sortzeko ideia II Mundu Gerraren ostean orokortu zen.

•       Gerra amaitzean agerian gelditu zen Europaren nazioarteko ahultasuna.

•       Mendebaldeko Europako herriek, gerrak hondatuta, bildu beharra zuten, euren ekonomiak berregiteko eta  sobietarren espantsionismoaren meatsuari aurre egiteko.

•       5.2 Europa eraikitzeko prozesua

•       + 1948 Ekonomia Lankidetzako Europako elkartea sortu zen:laguntza planeko inbertsioak koordinatzeko.+ Europaz gaindiko lehenengo erakundea Europako Batzordea izan zen, 1949an sortua.Europako ideiak zabaltzea eta askatasunak ere.+ Gizakiaren eskubideen Europako konbentzioa landu eta hori hamar herriko gobernuek berretsi zuten 1950an.

•       + Europako Ikatz eta Altzairuaren Erkidegoa 1951n sortu zen: 6 estatuk osatua.

•       5.3 SEIEN EUROPA ETA HAMABIEN EUROPA

•       Europako ekonomia elkartea (EEE) eta Europako Energia Atomikoaren erkidegoa (EURATOM) Erromako Itunaren(1957) bidez sortu ziren 1957an sinatu zuten EIAE sortu zuten sei estatuek. Horrela seien Europa sortu zen.

•       Helburuak :barruko aduanak ezabatzea, kanpoko muga zerga bateratzea eta nekazaritza politikoan batasuna lortzea. Europako merkataritza libreko erkidegoan sortu zuen (EMLE).

•       Kideak Erresuma Batuak, Eskandinabiako herriak, Portugal,"Suitza eta Austria ziren.

•       1967an Erresuma Batuak, Danimarkak eta lrlandak EEEn sartzeko eskaria egin zuten.

•        Bederatzien Europa sortu zen. 1968an Europako Nekazaritza Politikoan (ENP) ezarri zuen. Europako" Parlamentua sufragio unibertsalez ezarri zuen.

•       1981ean Grezia sartu zen eta 1986an Portugal eta Espainia. Hamabien Europa sortu zen.

•       Europako Elkartearen helburua batasun politiko demokraziaren idealetan euskarrituz da .

•       5.4 MAASTRICHTEKO ITUNA

•       Maastricht-eko  ltuna Europako Batzordea sinatu zuen 1992an. Europar Batasun ideia zuten. Izena:Europa Batasuna izena ipini zioten.

•       Helburuak: moneta batasuna, kanpoko eta segurtasun komuneko politika, eskubideak babestea,kohesio funtsak sortzea eta justizia arloan lankide hau erreferendumaren bidez ,parlamentuen bidez edo gobernuak onartu zuten .

•       Arazoa :antzinako Jugoslavian zegoen gerra eta ezin bukatzea. 1995an hamabosten Europa sortu zen: Suedia, Finlandia eta Austria sartu ziren.

•       5.5 AMSTERDAMEKO ITUNETIK HOGEITA ZAZPIEN EUROPARA:

•       1997ko urriaren 2an Amsterdameko ituna sinatu zen.

•       Parlamentuaren ahalmenak handitu. Batasuneko herrikideek enplegua sortzeko politika komuna garatzea erabaki zen ,Kanpoko politika eta segurtasun fronte komuna sortzea planteatu zen. (APES).

•       Pertsonen eta kapitalen zirkulazio askea ere proposatu zen: Horretarako Schengeneko Akordioa bete zuten.Ingurumen arloko neurriak hartu,gizarte politikak diseinatu eta diskriminazioaren aurkak borrokatu.

•       Euroa finkatu zuen, 2002ko urtarrilaren 1ean.

•       Nizako itunak EBko erakundeen berrikuntza aurreikusi eta erabakiak gehiengoz hartzea ezarri zuen.

•       Beste hamar herri onartzea: Zipre, Eslovakia, Eslovenia, Estonia, Hungaria, Letonia, Lituania, Malta, Polonia eta Txekiar errepublika. 2003ko apirilaren l6an sinatu zuten hitzarmena EBn sartzeko.Batzuk bloke komunistako ohiak dira.

•       2007an Bulgaria eta Errumania sartu ziren. Europar Batasuneko erakundeak

•       EBko hiritarrak ordezkatzen ditu eta demokratikoki aukeratzen da. Hauteskundeak bost urtean behin. Egoitzak Estrasburgon eta Bruselan.

•        

•       5.6 POLITIKA ETA ERAKUNDE, BATASUNEKO PROZESUA:

•       EBa sortzeak arazoak ekarri ditu.

•       2005ean Konstituzio berria onartzea erabaki zen.

•       2007ko ekainean, Europako kontseiluak, proiektu komunitarioaren krisia ainditzeko, erakunde erreformako itun berria lantzea onetsi zuen. Lisboako itunean ,(2007) Europar Batasuneko hogeita zazpi estatu kideek sinatu egin zuten onartu gabeko konstituzioaren ordezko testu berria, Lisboako Ituna izenekoa.Baita erakunde komunak indartu eta Europa Batasunak munduan duen presentzia.

 

10 GAIA

6-Euskadi eta Bigarren Mundu Gerra

ž  Bigarren Mundu Gerrak (1939-1945) Lehenengoak baino eragin askoz ere handiagoa izan zuen Ipar Euskal Herrian. Izan ere, armada alemanaren erasoaldiak menpean hartu zuen Frantziak 1940an, eta bertako lurraldea bi  eremutan zatituta gelditu zen: naziek Lapurdi eta Nafarroa Behereko zati bat okupatu zituzten; Zuberoa eta Nafarroa Behereko gainerako zatia, berriz, Pétain mariskal kolaborazionistaren Gobernuaren· menpe gelditu ziren (Vichy), eta Jean Ybarnegaray bertako ministroa izan zen. Sektore kontserbadoreek Gobernu horren eta nazien okupazioaren alde egin zuren. Baina batzuek parte hartu zuten Frantziako erresistentzian; horien artean, Red Comete aipa daiteke, okupaturiko Frantzian botatako ehunka hegazkinlari aliatu Pirinioetatik Espainiara eraman zituelako. 1944an, Ipar Euskal Herria askatu egin zuten tropa alemanetatik, eta, gerra amaitzean, kondenatu egin zituzten kolaborazionista batzuk.

6.1. Euskaldunak erbestean

Gerra Zibilaren ostean, Eusko Jaurlaritza Parisen ezarri zen eta milaka errefuxiaturen laguntza antolatu zuen, Mundu Gerraren ondorioz sakabanatu arte: batzuk Frantzian gelditu ziren, beste batzuek Britainia Handira egin zuten ihes, eta beste zenbait Ameriketara joan ziren; bertan euskal etxe asko zeuden, batez ere Argentinan, Mexikon eta Venezuelan. Agirre lehendakaria naziek konkistaturiko Europan harrapatuta gelditu zen, eta urtebete behar izan zuen Amerikara iristeko. Kaos-egoera horretan, 1940an Irujo diputatuak Euzkadiko Batzar Nazionala sortu zuen Londresen, planteamendu erradikalekin, eta akordio politiko-militarra sinatu zuen De Gaulle jeneralaren Frantzia Askearekin, baina akordio horrek ez zuen ondorio praktikorik izan, Britainia Handiko gobernua horren aurka egon zelako.

ž  Batzar horren jarduera 1942an amaitu zen, Agirrek Estatu Batuetan abertzaleen, sozialisten eta errepublikanoen arteko Gobernuaren agintea berriro hartu zuenean; orduan, faxismoaren aurka borrokatzen ziren herri aliatuen zerbitzuan jarri zen argi eta garbi, faxismoen porrotarekin batera Francoren erregimenaren hondamena iritsiko zelakoan. Gerraren azken fasean, Eusko Jaurlaritzak Gernika batailoia antolatu eta hori tropa alemanen aurka borrokatu zen 1945ean, Bordeletik (Frantzia) hurbil, garaileen esparruan kokatu ahal izateko. Aldi berean, Francoren aurkako indar politiko eta sindikal guztiek Baionako Paktua sinatu zuten; bertan, euren arteko batasuna eta Agirreren Gobernuarekiko konfiantza berretsi zuten, diktaduraren aurkako borrokan.

6 . 2. Hasierako frankismoa

ž  Estatu frankista Gerra Zibilean bertan ezarri zen Euskadin, 1936ko udan, Araban, Nafarroan eta Gipuzkoan; eta urtebete geroago,1937 Bizkaian. Bilbo hartu eta batera, Francok Autonomia Estatutua eta kontzertu ekonomikoa ezabatu zituen, Bizkairako eta Gipuzkoarako, altxamendu militarren aurka egiteagatik . Arabak eta Nafarroak, altxamenduaren alde egin zutenez, gorde egin zuten euren aldundien zerga-autonomia.

ž  Gehienbat eskuinekoa izan arren, Nafarroan errepresioa handia izan zen, eta Gerra Zibilean 2.500 nafar fusilatu zituzten, gehienak Ebroren urbazterreko UGTko eta CNTko nekazariak. Espetxeak ezkerreko presoz eta preso abertzalez bete ziren (azken horien artean apaiz asko). Agintari militarrek Gasteizeko apezpikua izandako Mateo Múgica ere kanporatu zuten. Mundu Gerraren urteetan, euskal presoak espetxeetatik irteten hasi ziren, eta batzuk diktaduraren aurkako erresistentzian sartu ziren.

ž  Francoren lehenengo gobernuko ministro batzuk Euskadin instalatu ziren. Gobernu horrek langile-eremuak katoliko bihurtzeko eta Nazional-katolizismo espainola sustraitzeko prozesua hasi zuen, abertzaletasuna ezabatzeko. Lan horretan, karlismoaren inguruko euskal kleroaren zati batek eta elizaren hierarkia berriak laguntza eman zuten, batez ere «Francoren apezpikua» zeritzoten Javier Lauzuricak.

ž  Mugimendu Nazional izeneko alderdi bakarreko agintarien artean karlistak nagusitzen ziren, baina falangista, katoliko eta antzinako monarkiko asko ere bazeuden. Horien arteko gatazka batzuk egon ziren, eta larriena falangistek karlisten ekitaldi bati Bilbon 1942an egindako atentatua izan zen. Euskal eliteek erregimen frankistari egindako ekarpena garrantzitsua izan zen, eta erregimeneko ministro batzuk elite horietakoak ziren; esate baterako: Rodezno, Esteban Bilbao eta Antonio Oriol karlistak ziren; Arrese eta Sánchez Mazas, falangistak; Lequerica , monarkikoa, eta Castiella, katolikoa.

ž  Bizkaiko burgesia handiak enpresei boikota egin zien Eusko Jaurlaritzaren garaian; nazionalak heltzean, diru-laguntza eman zuen Francoren garaipen militarrerako; izan ere, Labe Garaietako produkzioa nabarmen handiagotu eta industrializazio azkarreko fase berria hasi zuen, eta, horrela, irabazi handiak lortu zituen Bilboko Burtsan. Aldiz, gerra osteko urteetan, biztanlerik gehienak pobrezian bizi ziren eta oinarri-oinarrizko produktuen errazionamentua jasaten zuten; horiek oso garesti erosten ziren «estraperloan», eta langileek ezin zituzten eskuratu

ž  6. FRANKOREN DIKTADURA EUSKADIN

ž  6.1FRANKISMOA

ž  Nahiz eta hasieran Alemania eta Italiaren alde egin ,Bigarren Mundu Gerran izandako neutraltasunari esker, Francok agintean iraun zuen faxismoen porrotaren ostean, baina 1946an NBEk kondenatu egin zuen erregimena. 1945-1947 bitarteko urteak itxaropenik handienekoak izan ziren, frankismoaren aurkako oposiziokoen artean.

ž  Irujo berriro ere Espainiako Errepublikako Gobernuko ministroa izan zen erbestean, eta Agirrek berrantolatu egin zuen bere Gobernua Frantzian, 1936ko indar politiko berberak bilduta: abertzaleak, sozialistak, errepublikanoak eta, 1948ra arte, komunistak.

ž  Diktadurari amaiera ematen laguntzeko, Eusko Jaurlaritzak eta UGT, CNT eta Eusko Langileen Alkartasuna sindikatuek greba orokorra antolatu zuten 1947an, eta Bizkaiko eta Gipuzkoako langile askok bat egin zuten greba horrekin.

ž  Hala eta guztiz ere, urte horretan Gerra Hotza hasi zen, eta, horrela, mundua elkarren aurkako bi bloketan banatuta gelditu zen: kapitalista eta komunista.

ž  Nazioarteko faktore hori oso lagungarria izan zen Francoren erregimen guztiz antikomunistarentzat; izan ere, erregimena finkatu egin zen, Amerikako Estatu Batuekin eta Vatikanoko Konkordatua­rekin 1953an lorturiko akordio ekonomiko eta militarren bidez.

ž  1950eko hamarkada diktaduraren aurkako erresistentziaren jarduerarik urrieneko fasea izan zen. Eusko Jaurlaritza gainbeheran ari zen, Parisen 1956an Euskadiko Mundu Biltzarra egin arren; askoz geroago, batez ere Agirre presidentea 1960an hil eta lehendakaritza Jesus Maria Leizaolak (EAJ /PNV) hartu zuenean. Horren koalizio-gobernuak Parisen jarraitu zuen, harik eta 1979an desegin arte, baina horren jarduera testigantzazkoa eta sinbolikoa baino ez zen izan.

ž  1960tik 1975era Euskadin diktaduraren aurkako oposizio gero eta handiagoa sortu zen, zenbait sektoretan; esate baterako, langile-mugimendu berria, 1962an sorturiko Langile Batzordeak sindikatuak ordezkaturikoa, greba ugari sustatu zituena, ikasle-elkarteak eta Eliza katolikoaren zati bat, horrek aurka egin baitzion Francoren erregimenari:

ž  Zamorako espetxean apaiz asko egon ziren preso eta, 1974an, Bilboko Antonio Añoveros apezpikuaren sermoi batek gatazka larria sortu zuen Espainiako gobernuan .

ž  6 .1. FRANKISMOA:OPOSIZIO BERRIA

ž  Berrogeita hamarreko eta hirurogeiko hamarkadetan, Euskadin industria­lizazio handia eta immigrazio masiboa egon zen, eta prozesu bikoitz hori ez zen Bizkaira eta Gipuzkoara mugatu, Araban eta Nafarroan ere hedatu baitzen, bertako diputazioen laguntzarekin.

ž  Bi gizarte-sektoreak parte hartu eta irabaziak lortu zituzten garapen ekonomiko horretatik, frankismoarekin lankidetza argian jardunez.

ž  Aldiz, beste sektore batzuek larrituta bizi zuten euskararen eta Euskal Herriko nortasunaren beste ezaugarri batzuen gainbehera; izan ere, 1960an Euskadiko 339 apaizek salatu egin zuten hori, apezpikuei eta Vatikanori mezua bidalita.

ž  1959an, ikasle abertzaleen talde batek, Gerra Zibila galdu zutenen seme-alabak, Eusko Jaurlaritzaren eraginkortasunik ezarekin haserre, EAJren gazteditik bereizi eta beste erakunde bat sortu zuen: ETA (Euskadi ta Askatasuna).

ž  Hasieran, belaunaldi-apurtzea baino ez zen izan, gerra aurreko abertzaletasunaren planteamendurik erradikalenak berreskuratu baitzituen; baina, hirurogeiko hamarkadan, EAJrekiko lotura ideologikoa apurtu zuen, sozialismo iraultzailea bereganatuta, Hirugarren Munduko askapen nazionaleko mugimenduen eraginez. Abertzaletasun erradikala eta sozialismo iraultzailea bateratzeko zailtasunaren ondorioz, ETAn zenbait banatze egon ziren. Helburu nagusia Euskadiren independentzia lortzea zen, borroka armatuaren bidez.

ž  Behin betiko jauzia 1968an egin zuen, lehenengo bi hilketak egin zituenean: guardia zibil bat eta polizia-buru bat Gipuzkoan; guardia zibilak ere ETAren lehenengo militantea hil zuen, eta, horrela, ekintza/zapalkuntza/ ekintza kiribila sortu zen.

ž  1960tik 1975ra

 

ž  6. 2. BERANDUKO FRANKISMOAREN KRISIA

ž  1970ean, diktadura ETArekin amaitzen saiatu zen, Burgoseko Prozesu ospetsuan; bertan, sei kideri heriotza zigorra ezarri zieten, eta Frankok indultatu egin zituen; hain zuzen ere, aurkakoa gertatu zen: nazioko eta nazioarteko elkartasuna lagungarria izan zen frankismoaren amaierako krisirako eta ETAk indarra hartzeko; izan ere, hurrengo urteotan hazi eta atentatu gehiago egin zituen. Eragin politikorik handiena, izatez, Gobernuko presidentea zen Carrero Blanco almirantearen hilketa izan zen, 1973an; atentaturik odoltsuena, berriz, 1974an Madrileko kafetegi batean egindakoa izan zen, bertan hamahiru pertsona hil baitziren; horren ondorioz, ETA bitan banatu zen: ETA Militarra eta ETA Politiko Militarra.

ž  Frankismoaren azken urteetan, Euskadiko egoeraren ezaugarri nagusia politikaren eta gizartearen arloko gatazka handia izan zen, ETAren ekint­zen, greba orokorren eta Arias Navarroren Gobernuak dekretaturiko salbuespen-egoeren ondorioz. Azkenean, ETAko bi kide eta FRAPeko hiru fusilatzearen aurkako protestaldiak egin ziren, Franco hil baino bi hilabete lehenago, diktadorea 1975eko azaroaren 20an hil baitzen.

 

•       11 GAIA

•       7.TRANTSIZIOA ETA EUSKADIKO AUTONOMIA

 

•       7 ESPAINIAKO TRANSITZIOA ETA EUSKAL HERRIA

•       Espainian, diktaduratik demokraziara igarotzeko, erreforma politikoa negoziatu zuten Suárezen gobernuak eta oposizioak, eta, horren ondorioz, 1977ko ekaineko hauteskunde orokorrak egin ziren.

•       Euskadin, hauteskundeetan gehiengoa EAJk eta Euskadiko Alderdi Sozialistak (PSE-PSOE) lortu zuten, eta elkarrekin joan ziren Senatura, Fronte Autonomikoan; Nafarroan, berriz, Adolfo Suárezen Zentro Demokratikoaren Batasuna alderdiak irabazi zituen hauteskundeak.

•       Gorteek 1978ko Konstituzioa egiten zuten bitartean (Euskadin abstentzio handiarekin onetsi zena), Euskadiko Parlamentarien Biltzarrak estatutu-prozesua abiatu zuen.

•       1978-1979an, Euskadiko Kontseilu Nagusia egon zen, autonomia baino lehenagoko koalizioko Gobernua; bertako lehenengo presidentea Ramón Rubial sozialista izan zen, eta, gero, Karlos Garaikoetxea abertzalea.

•       Kontseilu horrek aurre egin behar izan zien ordena publikoarekin loturiko arazo larriei, krisi ekonomikoari, Nafarroaren auziari (ez baitzen Euskadiko autonomian sartu, benan abertzaletasuna gutxiengoa zelako) eta ETAren ekintza terrorista gero eta ugariagoei: 1977ko amnistiaren ostean (ETAko preso guztiak askatu zituen amnistia), ETAk 239 pertsona hil zituen 1978-1980 bitartean, frankismo garaian baino ia hiru aldiz gehiago. Horrek agerian jarri zuen bere etsaia ez zela diktadura bakarrik, Espainia osoa baizik.

•       7.1. GERNIKAKO ESTATUTUA

•       1979ko hauteskunde orokorrak eta udal-hauteskundeak EAJk irabazi zituen; PSE-PSOEk behera eta Herri Batasuna (HB) koalizio independen­tistak gora egin zuten Euskadin. Une horretan, Suárezek eta Garaikoetxeak Euskadiko indarrik gehienen artean adosturiko Estatutua negoziatu zuten, eta Gorteek eta euskal herritarrek onetsi egin zuten erreferendumean, 1979 ko urriaren 25ean: botoen % 90 alde eta % 40ko abstentzioa [15. dok.]. Horren testua 1936ko Estatutukoa baino hobea zen, eta bertako eskumen nagusiak hezkuntza, osasuna, komunikabideak, Ertzaintza eta Ogasuna ziren, Bizkairako eta Gipuzkoarako Kontzertu Ekonomikoa berre­zarri ondoren. 1979an foru-erakundeak ere berrezarri ziren, Arabako, Biz­kaiko eta Gipuzkoako lurralde historikoetako Batzar Nagusiak eta Foru Aldundiak. Gernikako Estatutuaren bidez, Euskal Autonomia Erkide­goa sortu da, autonomien Espainiako estatuaren barruko nazionalitatetzat; Nafarroa, berriz, Foru Komunitate eran gelditu zen, Forua Hobeagotzeko 1982ko Legearen bidez.

•       7.2. HEGEMONIA ABERTZALEA

•       EAJk hegemonia politikoa lortu zuen, Eusko Legebiltzarrerako lehenengo hauteskundeak (1980) irabazita. Harrezkero, berak gobernatu du Euskadi, hasieran berak bakarrik (1980-1986), eta, 1987tik, beste indar sozialista edo abertzale batzuekin koalizioan.

•       Garaikoetxearen gobernuen garaian, hegemonia horri esker EAJk bere barruko antolamendua eredutzat hartuta eraiki zuen Euskal Autonomia Erkidegoa, eta egitura konfederala eman zion; horrela, 1983an Eusko Legebiltzarrak Lurralde Historikoen Lege eztabaidatua onetsi zuen.

•       Baina lege hori aplikatzean, tirabirak sortu ziren Eusko Jaurlaritzaren eta Foru-Aldundien artean, eta, EAJko bi buruzagi karismatikoren aurkaritza pertsonalaren eraginez (Xabier Arzalluz eta Karlos Garaikoetxea), 1984an azken horrek dimititu egin zuen lehendakaritzatik; Garaikoetxeak, 1986an, Eusko Alkartasuna (EA) alderdia sortu eta bertako zuzendaria izan zen.

•       Hurrengo urtetik, Jose Antonio Ardanza lehendakari berriak Ramón Jauregui eta Nicolás Redondo sozialistekin koalizioan gobernatu zuen hamarkada batetik gorako aldian (1987-1998), eta aldi horretan Ajuria Eneako Paktua egon zen indarrean.

•       1988an, Gasteizeko Ajuria Enea Jauregian sinaturiko «Euskadiko normalizaziorako eta bakerako akordio» horrek Euskadiko indar parlamentario guztiak (HB izan ezik) bildu zituen ETAren terrorismo amaigabearen aurka, 1987an Bartzelonan eta Zaragozan eragindako hilketei erantzuna emateko.

•       Baina itun horrek ezin izan zuen Euskadira bakerik ekarri eta terrorismo a ezabatu; izan ere, ETAk atentatu gehiago egin zituen, 1992an buruzagi guztiak atxilotu ondoren ahulduta egon arren; hain zuzen ere, 1968tik 800 hildako baino gehiago eragin ditu, besteak beste, PSOEko eta Alderdi Popularreko zinegotziak eta buruzagiak.

•       1995etik, mendeurrenaren urtean, EAJk erradikalizatze-prozesua hasi zuen; horrela, 1998an aliatuak aldatu eta Ajuria Eneako Paktuaren ordez Lizarrako Paktua sinatu zuen Herri Batasunarekin; paktu horretan Euskadiren autodeterminazioa eskatzen zen, indarkeriarekin amaitzeko eta euskal arazoa konpontzeko ezinbesteko bidetzat.

•       Azken hamarkadan, Ibarretxeren gobernuek (EAJ, EA eta Ezker Batua alderdien arteko koalizioa) subiranotasunaren bidetik jarraitu dute; horrela, Gernikako Estatutua gainditzen eta, horren ordez, Estatutu politiko berria (Ibarretxe plana) gauzatzen saiatu dira: Eusko Legebiltzarrak 2004an onetsi arren, Espainiako Gorteek ukatu egin zuten 2005ean.

•       8 EUSKAL GIZARTEA ETA KULTURA XX. MENDEAN

•       xx. mendean, Euskadik gizarte-modernizaziorako prozesua bizi izan zuen, industrializazioak eta hirigintzak aurrerakada handia izatearen ondorioz, eta, horrela, nekazaritzan oinarrituriko gizarte tradizionalak atze­rantz egin zuen.

•       Prozesu hori oso desberdina izan zen geografiaren eta kronologiaren aldetik; izan ere, Bizkaian eta Gipuzkoan Gerra Zibilaren aurretik izan zuen eragina, eta Araban eta Nafarroan, berriz, frankismoaren garaian.

•       Modernizazioak aldaketa handiak ekarri zituen gizartean eta kulturan: hiriburuen eta beste hiri batzuen hazkundea, biztanlerik gehienak horietan biltzen baitziren, eta, horrela, industria-aldirien fenomenoa gertatu zen (langile immigranteak pilatzeko aldiriak); hezkuntzaren hedapena eta analfabetismoaren beherakada; euskararen lurralde-atzerakada, hori nekazaritza­ eta arrantza-inguruetan mugatuta gelditu baitzen, besteak beste, ikastola gutxi egotearen eta errepresio frankistaren eraginez;emakumearen apurka-­apurkako emantzipazioa, horrek eremu publikoa eskuratu baitzuen, baita boto-eskubidea ere, 1931ko Konstituzioarekin, 1978ko Konstituziora arte gizonarekiko eskubide-berdintasunik lortu ez arren; euskal gizartearen seku­larizazio-prozesua, eta hori nahiko motela izan zen, Eliza katolikoaren indar handiaren ondorioz, batez ere nekazaritza-inguruan; prozesu horrek atze­rakada handia izan zuen nazional katolizismo frankistarekin, baina asko biz­kortu zen Vatikanoak hirurogeiko hamarkadan egindako II. Kontziliotik aurrera, ordura arte abadegai gazteekin betetako seminarioak hutsik gel­ditzen joan zirelako.

•       Horiek baino literatura-garrantzi txikiagoa izan arren, 1914ko belaunaldiak ere Euskadiko intelektual batzuk izan zituen, esate bateraRamón de Basterra olerkaria eta Rafael Sánchez Mazas idazlea. ko, Batzuek eta besteek artikuluak idatzi zituzten Hermes (Bilbo, 1917-1922) aldizkari kultural bikainean; aldizkari hori Jesús de Sarriaren zuzendaritzapeko modernizazio kulturalaren (hirikoa eta kosmopolita) adibide bikaina izan zen.

•       Euskal kulturan, Eusko Ikaskuntzen 1. Biltzarra (Oñati, 1918) gertaera garrantzitsua izan zen, eta hortik Eusko Ikaskuntza eta Euskaltzaindia sortu ziren.

 

 

•       8.2. EUSKAL KULTURA FRANKISMOAN

•       Gerra Zibilak hondatu egin zuen garapen kultural hori, Unamuno, :Maeztu, Lauaxeta nahiz Aitzol bertan (azken horiek fusilatuta) eta beste idazle asko erbestera joan zirelako.

•       Hasierako frankismoan ia ez zen eus­karazko argitalpenik egon; Frantziako edo Amerikako erbestaldian, liburu era aldizkari batzuk argitaratu ziren. Hirurogeiko hamarkadatik aurrera egoerak hobera egin zuen, Gabriel Aresti olerkariaren Harri eta Herri liburuaren argitalpena (1964), kasurako. Hurrengo urtean, Durangoko Azoka abiatu eta horrek euskal liburuaren nahiz diskoaren argitalpena sustatu zuen.

•       Gaztelaniazko literaturan, aipagarriak dira Blas de Oteroren zein Gabriel Celayaren poesia soziala eta Ignacio Aldecoaren, Luis Martín Santosen (Tiempo de silencio, 1962) eta Luis de Castresanaren (El otro arbol de Guernica, 1967) eleberriak.

 

•       Arte plastikoetan, eskulturan, distira-aldia izan zen, mundu osoan ezagunak izan diren bi artistarekin, Jorge Oteiza eta Eduardo Chillida, eta euskal eskolako zenbait talde ere sortu ziren.

•       Beste adierazpen kultural garrantzitsu bat Donostiako Nazioarteko Zinema Jaialdia da, 1953rik aurrera. Testuinguru horretan, aipagarria da Nestor Basterretxearen eta Fernando Larruquert-en Ama Lur dokumentala (1968).

•       Goi-mailako hezkuntzan, hirurogeiko hamarkadan, Nafarroako Unibertsitatea (Opus Deirena) eta Bilboko Unibertsitatea sortu ziren, eta azken hori Euskal Herriko Unibertsitatearen hastapena izan zen. Humanitateen barruan, Julio Caro Baroja historialaria eta Koldo Mitxelena hizkuntzalaria aipa daitezke.