LANGILE MUGIMENDUA EUSKAL HERRIAN
LANGILEEN BIZITZAREN EGOERA:
-1890. urtetik aurrera langile mugimenduak garrantzia
hartu, industriaren hastapenaren eta meatoki berrien ondorioz,
-Langilegoa azkar sortu (bereziko
etorkinak) eta gizonezkoak ziren gehienbat, emakumeen lana hiriburuko zonaldean, etxe zerbitzuetan.(meatoki
zonaldean sexuen arteko desoreka),
-Hurrengo urteetan(1877). etorkinen
hazkuntza azkarra (populazioaren %13,79 ziren)
188urtean etorkin gehiago (populazioaren
%19,52). 1900 etorkinen kopuruaasko handitu (%26,48>-
-Langilegoa bi zatitan banaturik:
a - Meatokitako langileak:
-Lan baldintza kaskarragoak
-eguneko
14 lanordu (igandeak barne)
-Barrakoientan bizi beharra
-langabezi handia
-Kantinetan jana erosi beharra, prezio
garestiagoak.(maiz zorrak ordaindu
beharra)zorra
ordaintzen ez zuen bitartean ezin handik alde egin.
.Higiene baldintza eskasak (nafarreri, tifus
eta kolera izurriteak)
-Higiene arautegia" idatzi zan
toki horietara ur pitxarra eramateko, ikustoki eta merkatua eraikitzeko eta
zarama-biltegia sortzeko.
- Osasun batzordeak etxebizitza aztertu
oso txarto daudela adierazi
-Meatokiko lanak kualifikaziorik eskatzen ez zuenez, erraz ordezkatzen
ziren langileak.(langileak ez zuen indar handirik)
-Lan-esku ezegonkor honek, familiari
dirua bidaltzea sailtzen
zuen.(bizimodu latza mantendu),
b
- Industriako langileak:
-Industria langileak (familia osoarekin etorri) egonkorragoak ziren,
kualifikazio handiagoa
eskatzen zuen( ez hain errez ordezkatu)
-Presio sendoagoa egin zezaketen.(elkartegintza
lehenago sortu)
-Emakumeek parte hartze gutxi (etxean
apopiloak hartu)
-Labe Garaietan eta
Boluetako Santa Ana-k emakume gutxi, baina
Barakaldoko lantegi batean (ehungintzan hiharduena)
emakume gehiengoa,
- Talde biek baldintza txarretan zeuden, heriotza tasa %40ra iritzi zan,
LANGILEEN ELKARTEGINTZA:
1-Euskal Herria lehenengotarikoa "FEDERACIÓN DE LOS TRABAJADORES DE LA REGION
ESPAÑOLA"(biltoki anarkista eta libertarioak)
-Bartzelonan sortu eta berehala
Bilbon hedatu, (1860) garai berean Araba eta Gipuzkoan.(710 jarraitzaile) .Jarraitzaile urria.
-1889an anarkista batek (Angiolillok) Canovas hil.
-Harrez geroztik anarkismoa desagertu, CNT sortu arte.
2 -Mugimendu marxistaren hazkuntza goiztiarra, PSOE-UGT.
SOZIALISMO
ZIENTIFIKOAREN EDO MARXISTAREN OINARRIAK
Sozialismo
zientifikoak-> Marxen eta Engelsen doktrinan du jatorria.
Sozialismo utopikoaren
ondorengo teoria.
Manifestu Komunistan eta Kapitala liburuan
agertu ziren.
Klaserik gabeko gizartea lortzea zen
haien helburua, desberdintasunik gabea. Hori lortzeko proletarioen iraultza prestatu
behar zen eta PROLETARIOEN DIKTADURA ezarri trantsizio epe jakin baten barruan.
Produkzio bideak kolektibizatu egin behar ziren
eta produkzio bideen ondasun eta ETEKIN GUZTIAK ESTATUARENAK ziren.
Langile- eta lan-ideologia nazioartekotu eta burgesiaren
botere zapaltzailearen aurka mundu guztiko langileek elkarren lehian borroka
egitea nahitaezkoa zen.INTERNAZIONALA.
HEDAPENA->Sozialismoa
bizkor zabaldu zen industrializazioa gauzatu zen lekuetan; 1864an langileen
Nazioarteko Lehen Elkartea sortu eta gero GEHIAGO.
BERRAZTERKETA:hauteskundeetan
parte hartzea erabaki: ideia sozialista-marxistak zabaltzeko asmotan eta botera
eskuratzeko, ALDERDI SOZIALDEMOKRATAK eratu ziren erresuma askotan:
Alemanian, Frantzian, Espainian...
ESPAINIAN->1879an, Pablo
Iglesias, Vera, Mora eta beste batzuen artean Partido Social Demócrata Obrero
Español, geroko PSOE, sortu zuten, proletarioen lan eskubideen alde egiteko
betiere: "Jabetza pribatua jabetza sozial bihurtu, klaseak ezeztatu,
botere politikoa eskuratu". Hori zioten eta hori nahi zuten erdietsi. 1888an, sortu zen Espainian UGT sindikatua
langileen egoera larria ahal zen beste hobetu eta haien alde leherrenak egiteko
asmotan..
SOZIALISMOA EUSKAL
HERRIAN->
-BIZKAIKO ezkerraldera etorriak meatzetan eta
siderurgian lan egitera,inguruko probintzietatik.
-PSOEren sortzailea EHan Facundo Perezagua(
1866an aurrera ekin sozialismoa Bizkaian zabaltzeari)
-Elkarte sozialistak agertu Bilbon eta
meatzaldean (UGTk indarra hartu Bizkaian eta Asturiasen)
Ezkerraldean
jarraitzaileak:Ortuella,Sestao,
Trapagaran….
-1894an LA LUCHA
DE CLASES astekaria sortu TOMAS MEABEk.->Juventudes Sozialistas-en sortzailea.
-Gipuzkoan
hedatu:Donostia,Eibar ,Tolosa;Irun……
-Sozialisten
egoitzak:CASAS DEL PUEBLO deiturikoak:biltzeko,alfabetatzeko,ideología
hedatu,kultura ekitaldiak antolatu……
- Langile mugimenduaren sorreran garrantzi bandia
1.890eko GREBAK :
-meatzaldean sortu zen eta industrialdera hedatu :ORCONERA IRON IRE
-Grebalarien eskakizunak 10 orduko laneguna, barrakoien
desagerpena eta kantinetan erosketak egin beharraren desagerpena.
-Grebari amaiera emateko ejertzitoa deitu. Loma
jeneralak meatzarien bizi
baldintzak ikusita, ugazaba eta langileen bilera behartu zuen.
-Akordio batera heldu: Meatzariek
nahi zuten lekuan bizitzea, kantinetan erosi
beharra desagertzea eta neguan 9 ordu eta udan 11 ordu lan egitea,
-Hurrengo greba guztietan gauza bera
eskatu, hau da, ugazabek ez zuten akordioa errespetatu.
. -Greba honek eredu bat ezarri zuen hurrengoetarako,
ugazaba baino sentikorragoak den
ejertzitoa bitartean sartzea (1903 ko greba adibide)
-Zappino jeneralak: ordainketa
astero egitea lortu zuen (1903)
-Ugazabak mendekua
hartu grebaren liderrak kanporatzen .
Beste greba handiak:1899,1910,1917
LANGILEEN SOLDATAK
- 1887tik 1913ra soldata igoera oso txikia: 2,75 pesetatik 3.40ra(lantegietakoak baino txikiagoak)
ez zen nahikoa langilearen mantenurako.
- urteko gastu minimoak
743 peseta eta soldata 687pezeta zian,
-1913an egoera txartu; gastuak: 1006 peseta eta soldata 852 pesetakoa(gastu minimoetan
jana,
barne-arropa eta alokairua) .
-greba eta langile mugimendua egon arren, egoera gaizkiagotu.
-Egoera honi aurre egiteko: gizonen eta emakumeen elkarte ekonomikoa
-Gizonen kasuan, ezkontzak
etxe-zerbitzuak ordaindu behar ez izateak suposatzen zuen.
-Emakumeen kasuan, ezkonduta
egon arren, beste etxeko lanak: egin ahal izatea edo
etxean apopiloak (etorkinak)hartzea.
-Emakumeak meatzetan lan eskas eta txarto ordainetan
jardun. Emakumeen heriotza
.
tasa gizonezkoena baino altuagoa, 30-35
urte artean.
-Emakumeen soldata
txikiagoa.
MUGIMENDU SOZIALISTAREN BILAKAERA:
-Ugazaba eta
langileen arteko harremanak erradikaldu
A-Perezaguaren aldia (1. 890etik 1.911ra) sindikalismoaren gunea(UGT)
meatzaldean errez
hedatu industrial
herrira eta portura
- Sindikalista
gutxi baina propaganda bandia
B-Sindikalismoa ulertzeko era berria (lndalecio
Prieto buru) moderatuagoa, sistema
burgesean parte
hartzearen alde errepublikarrarekin, sozialismoaren
modu zaharrak (grebak etab,) baztertu.
-Hauteskundeetara errepublikarekin bat egitea komenigarria zen ala ez eztabaida. Joera
biak aurka jarri. Alderdiak Prietori arrazoia eman eta Perezagua eta Bilboko
batzordea 4 urtez bota.
- Sindikatuaren errebindikazioak
eskuratzeko 30 urte luzez
erabilitako era erradikalak,
isolamendua ekidituz.
-Handik aurrera errebeindikazioak lortzeko
negoziazioa bidez ( greba baino).
C-Joera bien arteko arazoak larriagotu:
• .Sozialista banatzen da ezkerreko joeratik ALDERDI KOMUNISTA sortuz.
Honen parte Perezagua eta 10 kongresuan Dolores Ibarruri.II.Errepublikako diputatua
izango dena.
-komunistak indar handia Asturias eta Bizkaian
-Gipuzkoako langile
mugimendua nahiko ahula (Eibar izan ezik) Bilbotik ailegatutako
sozialisten esker
heltzen hasi
-Araba eta Nafarroan mende amaira arte ez dira
e1karteak sortzen. Industrializazioa
berandu sortzen delako
eta nekazaritzarako
jarduera garrantzitsua delako. PSOE
elkartea hiriburuetan (1915) militante gutxi (30 arabar- 12 nafar)
-Primo de Rivera diktaduraren garaian PCE eta CNTren kontra errepresioa, PSOE
eta
UGT sistemarekin lan egin. Gobernu
indartsuaren bitartez langileentzako erreforma sozial
eta politikoak eskuratzea espero zutelako. .
SINDIKALISMO NAZIONALISTA: .
- Bilbon jaio 1911an Solidaridad de Obreros Vascos
eta beranduago Solidaridad de Trabajadores Vascos, langile nazionalistak
hartzeko.
-oinarriak:euskaltasun
eta katolikotasuna
-sozialisten klase borroka planteamendutik urruntzen
-elizak sindikatuetatik
urruntzea
-sindikatuaren militanteak: artisau, enplegatu, ...
-sindikatu honen
barruan daude industria txikiko
langileen arazoak(batez ere) eta industria handiko langile espezializatuena, enplegatu
eta artisauena,
-Sindikatu honek izaera moderno eta progresista bultzatu
zuen. ELA
NAZIONALISMOA EUSKAL HERRIAN
1-NAZIONALISMOA ETA ERROMANTIZISMOA
-Askatasun ideia ilustratuekin lotua.
-Erromantizismoa emozia bultzatu,komunitate barnean izatea
baloratu eta askatasuna lortzeko nahia piztu.
1- Mugimendu abertzalea E.H,
XIX.m bukaeran aldaketa asko eta handiak
E.H. :
•Industrializazioa hasi, batera emigrazioa:kanpotik langileak
zetozen E.H eta bertako kultura eta etnia kolokan jarri zen.
•Krisi politiko gogorra EHan foruak kendu zirenean(1876).
•Idei nazionalistak gauzatzen ari ziren Europa guztian, euskal nazionalismoa ere giro hartan hasi
zen. Foruak ezeztatzean, istorioa-mitoa sortu.Batzar Nagusietan independentzia
aldarrikatu.
Nazioa:herri konzientzian oinarritzen da:ohitura ,hizkuntza,kultura
amankomunak duen herria eta nazio izateko nahia duena da.herrien
azterketa dakar.Alemaniako teoriaren
jarraitzailea.
Frantziakoa:herriaren nahian oinarritu,nazioa osatzeko
.Legea,konstituzioa…Herri bateko kide izatearen konzientzian
datza<.nazionalismoa Dakar eta herrien autodeterminazioa eta estatu subiranoa
eta askea.
-Estatuen mendeko
herriak:Irlanda ,Polonia.
-Inperioen menpeko herriak:Hungaria…
-Banatutako herriak biltzea:Italia
eta Alemania.
·
Espainiako nazionalismoa
-Periferian sortua.
-Liberalismo zentralismoaren aurka.
-Aldi bi:kulturala eta autogobernua eskaera.
2-Abertzaletasunaren aurrekariak
· Larramendismoa:
· Ondorengotza gerra(1700) ondoren foruak ezabatzearen
beldur.Gipuzkoako foruen defentsatik foruen defensa bihurtu.
•Abertzaletasunaren iturburua karlismoa
zen:
Gerra karlistetan foruen alde.foruzale eta foru defendatzaile
amorratuak>karlistak. Bergarako Besarkadatik Aurrera ,1839ko legean Foruak
onartu vaina konstituziopean.
·
Foruazaletasuna indartu:foruen
rzagutza eta defensa.Kultura berrindartu.
·
liberal foruzale.asko
izan da E.H.>Fidel Sagarminaga(Euskalerria elkarte sortzailea) eta Mateo
Benigno.Foruzaleak izan arren ez ziren independentziaren aldekoak.
•Nafarroan Euskara elkartea sortu XlX
bukaeran.Foruak berreskuratzeko asmotan, lau probintziak elkartuz eta alderdi
eusko-nafar bat sortuz>Kanpion horren buru.Eragin handia isaElislek
mendearen bukaeran politikara itzuli ziren arte.Horien guztien gainetik
·
SABINO ARANA euskal nazionalismoa indarberritu
eta suspertu zuena.
3-EAJren sortzailea :Sabino Arana
•1865,karlista familiakoa Garai hartan, herriaren egoera
nahasia: euskara atzera ari zen, foruak desagertzeak krisi politikoa eragin
zuen eta industria eraldaketa handia sortu. S.A euskal abertzaletasunaren
gidari nagusia."Euskal Herria da euskaldunen aberria".27urt. Bizcaya
por su independencia idatzi.Independentziaren aldeko zabalkundea egin gero ia
E.H osoan:Bizkaiatik hasia.
• 1893 DISCURSO DE LARRAZABALen "Jaungoikoa eta
Lagi Zarra" leloa sortu. karlisten "Jaungoikoa eta Foruak" ordezkatzeko asmoz.Sanrokada
eta Gamazada foruen alde.
1895an EAJ bilakatu zen "Euzko Alderdi
Jeltzalea" lehendakaria hil arte. Ideiak proposatzeagatik kartzelara
sartu behin baino gehiagotan. Sukarrietan hil zen 38 urterekin.
•1894
Euskeldun-Batzokija sortu euskaldun gehienentzat(bazkide izateko lehenengo
4abizen euskaldunak izan behar) ondoren abertzaletasuna zabaltzeko asmoz,
Bizkai Buru Batzara, EAJren lehen erakundea. Ikur
asko sortu: -Ikurrina, Euzkadi hitza, eusko abendaren ereserkija eta Aberri
Eguna. S.Arentzat Euskal Abenda zen oinarria,
-IDEIAK:
SabinoAranaren ideologia politikoaren ezaugarri nagusiak:
-Erlijio
KATOLIKOA, integrismoan eta karlismoan
oinarritu zen , erlijio katolikoa izaera euskaldunari atxikita zegoen.
-Maila
politikoan, karlismoaren
sektore foruzalearekin bat egin
zuen, baina izaera erradikalagoa zuen.
- Bizkaia eta, ondoren, Euzkadi, nazio bat da, nazio izateko beharrezko
elementuak baititu: arraza, hizkuntza, gobernua eta legeak, izaera eta
ohiturak eta nortasun historikoa. 7 lurraldeak osatzen dute:Bizkaia,Gipuzkoa,Araba,Lapurdi,Behe
Nafarroa eta Zuberoa.
- Nazio
orok independentzia lortzeko eskubidea du estatu zapaltzailearen aurrean.
- Foruak
edo Lege Zarra dira lege nazional euskaldunak eta nazionalismoa da
berrindartze nazionala lor dezaken aukera politiko bakarra. .
- Kapitalismoaren
kondena, honek dakarren ustelkeria
eta ustiapenagatik, eta baita sozialismoarena
ere, euskaldunen kontzeptzio tradizionalerako dotrina arrotza delako eta atzerritarrek
edo maketoek osatzen dutelako.
- Espainiar ateo en boterea, euskal
ohituren aldaketa éta katolizismoaren -Euskal
izpirituaren oinarrizko elementua - pixkanakako desagerpena salatzea. Elizak
Estatuarekiko duen independentzia aldarrikatzen du eta bi horien arteko
harmonia eta elementu zibilak erlijiosoen menpe
egotea eskatzen du, erlijio katolikoaren garaipena eta euskal nazionalismoaren
garaipena batera baitoaz.
- Leloa:
jaungoikoa eta Lege Zarra JEL.
4-Puntu badaezpadako
batzuk
•Bere ideiak azpimarratzeko asmoz, mitologia*sortu eta
suspertu.Foruak,independentziarekin parekatuz.
•Integrista, katolizista amorratua.
•Antiliberal zentralista , arrazista ere bazen.
•Euskal kulturari eta euskarari bultzada handia eman zion.
Ortografia sistema berria proposatu zuen eta pertsonentzako euskal izenak
bilatzen edo asmatzen saiatu zen.
5- Kideak
• Hasieran, burges txikiek eta erdi mailakoek
osatu zuten, baita ontzigintzan ari zirenek. Alderdi
berriak eragin berezia nekazarien artean, bat egiten zuten S.Arekin. II
Karlistaldiaren ondoren galdutako eskubideak berreskuratzeko eta
industrializazioa eta inmigrazioa ; ezartzen ari ziren gizarte mota berriari
aurre egiteko» - bidea eskaini zien Aranak. EAJren hedatuago industrializazioak
izan zuenaren parekoa. Euskalerriakoak EAJ sartu XX.m hasieran. EAJ *'.
Moderatuagoa eta autonomiaren aldekoa izaten hasi eta haren jarraian zertxobait
aldatu ziren.
6-EAJren eragina
•EAJri zabalkundea egin zuen gizartean. Euskeldun Batzokija
sortu zuen, euskaldun gehien bil zitezen eta haren ideiak zabal zitzaten.
EGI(1904) sortu zen.Emakume abertzale batza Batzokien inguruan
mugimendu soziokulturala eratu:Euzko ikastola batza,orfeoiak,txistulariak,antzerkilariak.Sindikatua>
ELA, SOV... Ideologiak zabaltzen egunkarietan egin zen lana ere azpimarratu
beharra, ideiak zabaltzeko ia bide bakarra. Sortutakoak; Bizkaitarra
aldizkaria, Gipuzkoarra,Euzkadi..
7-EAJren bilakaera
•S.A hil-zenean, EAJ alderdiaren eragina Bizkaian nabari,
gerozeago Gipuzkoan ere. Erradikalismoak alde batera utzi eta aldaketa
nabarmenak egin ziren alderdian. Ramon Sotari zor zaizkio aldaketa haiek. S.A
hil ondoren askotariko joerak agertzen hasi: sabindar ortodoxoak eta abertzaletasunaren bilakaera nahi zutenak
bestetik Euskalerriakoak(1898)(Sota)liberal foruzaleak: Euskalduna
aldizkarian zabaldu ideiak, Ramon Sota buru. Liberal foruzale joerakoak ziren,
autonomistak.
•Aberriarrak:Luis Arana burua lndependentista eta
sabinianoak ziren.
-Bi talde arteko
tirabirak gero eta handiagoak, batez ere, Lehen Mundu Gerra hasi zenean,
euskal burgesiak diru sarrera oparoak>horren alde eta aurka azaldu
alderdiak. EAJk izena aldatu ,Comunion(1916) bihurtu zen. Guztien
buru Sota, Eleizalde eta Bikuña. Nazionalismoaren egitura indartu. Lehen M.G
amaieran-nazionalismoak GORA. EAJk Bizkaiko diputazioa eskuratu eta Indalezio
Prietok lortutakoa izan ezik kargu guztiak bereganatu, hiru euskal diputazioek foruak
berriro indarrean jartzeko eskatu.
-• Kulturari ere bultzada handia eman.
Eusko Ikaskuntza (18)eta Euskaltzaindia(1919) sortu
boko alkate>Gregorio Balparda, alderdi monarkikoek Liga
monarkikoa sortu Bilbon. Liga monarkikokoak kontzertuaren alde.
• Komunionek ere Katalanak bezalako
paktuak nahi: autonomia eskuratzeko paktuak;Espainiar Konfederazioa sortu.
Euskal kapitalismoa espainiarren interesekin batzen zela ere esaten zuten.
•1921 EUSKO ALDERDI
JELTZALEA edo ABERRI .Gallastegi,Arana eta «beste.batzuk aurka
:alderdi>>Independente birsortu EAJ izena berreskuratu.
•Diktaduran, arazo ekonomiko larriak, Bizkaiko meategietan batez
ere. Aberriarrak, EAJ alderdikoak, legez kanpo ezarri zituzten.
•Komunienekoak onartuak izan ziren baina ia ez zuten
ekintzarik egiten. Liga Monarkikoa Bizkaiko Diputazioan garaile, eta Primo
Rivera. erak:euskal diputazioak desegin eta karlistei eman agintea
•Abertzaleen ideia deuseztatuak geratu zirenez, Euskal
Ikaskuntzaren babesean, euskal literatura hedatuago, Euskaltzaleak elkartea
sortu.
1930ean EAJ+Komunion joerak elkartu>haren aurka talde txiki bat
sortu:EAE/ANV eragin txikia. Nazionalista eta akonfesionalak.
· JAGI-JAGI edo BIZKAIKO MENDIGOIXAILEEEN
FEDERAZIOA
DEBORA LOZANO ETA ZIORTZA BELLIDO 2D 2010-2011 ARTEARTE