5 gaia
Errestaurazioa Espainian [1874-1923]
1.Erregimen politikoa
1874 Borbonen Monarkia berrezarri Alfontso XII.arekin(1875-85)
(Isabel II.aren semea). Hiltzean bere emaztea Maria Kristina H-L
erreginaordea (1885-1902). Azkenik Alfontso XIII. (1902-1931)
1.1 Canovasen sistemaren oinarriak
Antonio Canovas del Castillok eratu zuen
Errestaurazioaren sistema politikoa; oinarri juridikoak finkatuz:
a) 1876ko konstituzioa
1845ekoaren oso antzekoa, baina
kontserbadoreen xedeei egokituta: Subiranotasuna Erregearen eta
gortearen esku. Erregeak ministroak izendatu, Gorteen biltzeko
deia egin eta desegiteko eta beto eskubidea zuen.
Bi ganbera:
Senatua: noble, militar, apaiz eta aberatsen artean erregeak aukeratuak.
Kongresua. Sufragio zentsatarioz eta gizonezko sufragio unibertsalez 1890 geroztik. Erlijio
ofiziala: Katolikoa. Besteen gurtzak onartu ziren.Askatasun eta
eskubideak onartuak.
b) Txandakatzea eta bi alderdiko sistema
Alderdi guztien arteko batasuna
lortzeko: bi alderdi politikok agintea txandakatu,
Hitzarmenez erabakitakoaren arabera.
Alderdi kontserbadorea (1875): Canovas burua. Liberal moderatuak eta unionistak.
Alderdi liberala (1880): Mateo Sagasta burua.
Liberal progresistak.
Kanpo gelditu ezkertiarrak (errepublikanoak, sozialistak) eta eskuindarrak
(karlistak, katolikoak, tradizionalistak, nazionalistak.
c) Jauntxokeria
Txandaketa bermatzeko eta
eskuin/ezkertarrei bidea ixteko Hauteskundeak
manipulatu eta iruzur egin. Gobernuak irabazlea erabaki eta
gobernadore zibilei aginteak eman .Nekazari guneetan jauntxoek (nekazari
oligarkiako kideek) bozketak kontrolatu, azken emaitzak aldatuz une horretan
aginpidea haren esku izatea egokitzen zitzaion alderdiaren mesedetan.
1.2 Sistemaren kontrako oposizioa
a) Errepublikazaletasuna
Hainbat alderditan (talde txikiak):
Posibilistak (Castelar), Batasun Errepublikanoa (Salmeron), Alderdi
Errepublikano Erradikala (Ruiz Zorrilla), Alderdi Errepublikano Federala (Pi i
Margall).
b) Anarkismoa
Ezkutuan jardun eta poliziaren
errepresioari aurre egin. 1881ean Sagastaren gobernua (liberala) Espainiako
Eskualdeko Langile Federazioa (FTRE) onartu. Zatiketa handiak lan arloko
aldarrikapenak gauzatzea eragotzi. Erradikalenak terrorismoa egin.
Gobernuak errepresio gogorra martxan jarri eta federazioa
desegin. Batez ere Valentzia,Andaluziako nekazariek eta katalunian
(oihalgintzan ekintza erradikalak eta atentatuak)
c) Sozialismoa
1879an Madrilgo inprenta arloko
langileek Marx eta Engelsen doktrinak jarraitu. Espainiako Alderdi Demokratiko
Sozialista Langilea (Pablo Iglesias eta Jaime Vera)
d)Nazionalismoak
a-Katalunian
Renaixençaren eskutik sortu: katalanaren erabilera
sustatu, tradizio kulturalak berreskuratu. Seiurte iraultzailean, Estatu
Federalaren proiektuan, indar hartu eta garatu zen. 1891n Batasun
katalanista sortu eta Manresako oinarrien txostena osatu,
Kataluniaren autonomia eta erakundeak berrezartzeko eskatzeko.
Proiektu kontserbadorea, sufragio
zentsitarioaren aldekoa. 1898ko hondamendiaren ondoren erregenerazioarekin bat
egin zuen.
b- Euskal Herrian
1876an, foruak abolitu izanaren
ondorioz sortu (abolizioaren kontrako erantzun gisa) Nekazaritzan
batez ere. Liberalismoaren kontra, politikaneuskal identitate historikoaren
zeinuei erasotzen zuelako eta kanpotarrak erakartzen zituelako (industria garapenaren
alde baitzeuden liberalak).
Sabino Aranak artikulatu, Eusko
Alderdi Jeltzalearen sorreran (1895) eta ezkutuan jardun 1898rarte, non
hauteskundeetan parte hartu zuen.
c- Galizian
Rexurdimentoa: identitate propioaren berpiztea.
1.3 Erregimenaren bilakaera
Alfontso XII.a
a) Alderdi Kontserbadorearen gobernua
1875-81 Canovasek Penintsulako
iparraldean karlistekin eta Kuban independentistekin bakea
lortzeko proiektua . Martinez de Campos jenerala Kubara bidali. 1878
Zanjongo bakean Espainiak autonomia erregimena eman eta esklabotasuna
deusestatzeko konpromisoa hartu zuen.
b) Alderdi Liberalaren gobernua
1881 txandakatze politikoa hasi. Sagastak proiektu
erreformistak proposatu: liberalizazio politikoa bideratu nahi zuen
ekonomian, gizarte erreforman eta gizabanakoaren oinarrizko askatasun
eskubideak ezarri nahi zituen. Baina ezerezean gelditu 1884an
kontserbadoreak aginpidea berreskuratu zutenean.
-Gobernu liberalaren jarduerak
1885-90 Sagasta gobernuan, egonkortasuna
eman eta ekonomiaren susperraldia ekarri erreformismo liberala eta 1868ko iraultzako zenbait
ideia habian jarri. Askatasunak zabaldu: elkarteen legea,
epaimahai bidezko epaiketa, 1890ean sufragio zentsitarioa kendu gizonezko
sufragio unibertsala jartzeko.
Kode zibila eraberritu, erreforma
militarrerako proiektu bat
prestatu,lege liberalak onartu, ekonomiaren hazkundea eta burdinbidearen
zabalkundea sustatzeko.
c) Egoera politikoa EHn
Karlistek indar handian batez ere nekazari inguruetan. Liberalek
elkartu karlismoari aurre egiteko.
Maria Kristina erreginordea
Alfontso XII. hil 1885 eta M.K haurdun
Canovasek eta Sagastak txandakatze politikoari jarraipena ematea
hitzartu Pardoko itunean.
e) Oposizioaren egoera politikoa
Errepublikanoen gainbehera, Pi i
Margallen federalak gutxiengo bihurtu.Karlismoak EH zuen indarrari eutsi,
baina sozialismoa eta euskal nazionalismoa sortu ziren.
1.4) Egoera ekonomiko eta sozial larria
90eko hamarraldian krisi politiko eta
sozioekonomiko larria
Nekazaritzan eta abeltzaintzan ekoizpenak murriztu eta prezioak merketu. Lur
jabe handiekmuga zergak eskatu. Kataluniako oihalgintza eta Bizkaiko
siderurgiaren jabeekbabes neurriak eskatu. Liberalen truke askeko
politika utzi eta babes politikoaren bideari heldu. Krisiaren
ondorioak: gizarte gatazkak gogortu, langile mugimendua indarra hartu,
doktrina anarkistak eta sozialistak langileen eta proletarioen artean errotu.
2.Sistemaren krisiak
2.1 1898ko krisia
a)Kolonietako gerrak
Potentzia handiak zabalkunde
inperialistan. Kubaren independentziarenaldeko
mugimendua. Gatazka armatua berriro hasi 1895ean berriro Filipinetan eta Kuban.
Errendizio formala Parisko Bake Hitzarmenean (1898 abendua).EEBBaren esku
Puerto Rico, Filipinak eta Guam; Kubaren independentzia aitortu.
Alemaniari saldu Karolina, Mariana uharteak, eta Palaos.
b)Erregenerazionismoa
Kritika gogorra Errestaurazioaren
sistemari eta sistema liberala eraberritzea
proposatu: jauntxokeria, analfabetismoa, gutxiengoek zuzendutako gobernua
eta lur-jabe handien menpeko ustiategiak deuseztatuz. (Joaquin Costa)
d)98ko belaunaldia
Literatur eta artistiko lanak pesimismo
eta erregenerazionismorako jarrera.Espainia
ilunaren kritika, modernizazio eta eraberritze sozialaren,
politikoaren, ekonomikoaren eta kulturalaren beharra agerian uzten saiatu.
3-Errestaurazioaren krisia
Alfontso XIII.aren erregealdia
3.1) Nazionalismoa
-Katalunian
1901 Kataluniako Liga Erregionalista
sortu, baina gobernu zentralistarekin arazoak, 1914an onartu sorrera.
Kataluniako probintzietako aldundiak biltzen zituen administrazio organoa zen.
-Euskal Herrian
Sektore herritarrekin lotura Sindikatu
bat sortu: Euskal Langile Alkartasuna (ELA) EAJ sendotu eta afiliatu kopurua
gora egin.
-Galegismo politikoa
I.asanblada plazaratu 1918
-Valenzianismo politikoa
Valencia Nova erakundea 1904
3.2) Langileen mugimenduak
Langileriak arazo asko zituen, eta sindikatuetan
elkartu ziren egoerari irtenbidea emateko (grebak, ekimen
iraultzaileak...) Sozialismoa (UGT) langile kualifikatuen eta
hirietako langileena, 1910tik aurrera diputatu bat gobernuan: Pablo Iglesias.
Anarkistak 1901ean “Langile Elkartasuna” egunkaria plazaratu Katalunian, et
1907an Bartzelonan izen bereko elkarte sortu. Aste Tragikoko gorabeheren
protagonista izan ziren. Langileen Konfederazio Nazionala (CNT)
sindikatu eratu zuten.
3.3) Arazo militarra
Militar asko soldata txikia, baliabide
gutxi eta eraginkortasun mugatuarekin.
Liskarrak zapaltzera joaten zirenez, proletarioen eta
langileen artean haien kontrako jarrera zabaldu.
4.Canovasen
sistemaren krisia
4.1) Alderdi dinastiko konstituzionalak
Erregearen esku-hartze handiak,
jauntxokeriak eta gobernuko aldaketek ezegonkortasun handia ekarri. Oposizio politikoa
Alderdi kontserbadorearen buruzagitza
Francisco Silvelak. Hauteskundeiruzurra
eta jauntxokeria ezerezten saiatu, baila laguntzarik ez. Gero Antonio
Maura, hobekuntzak egin, katalanisten erreforma batzuk onartu eta udaletako
ustelkeriari aurre egin. Aste Tragikoa ondoren dimititu. Eduardo Dato
erreformei jarraipena eman, baina 1912an anarkista batek hil zuen.
Alderdi Liberalak Eugenio Montero Riosen
eta Segismundo Moreteren eskuetan. Barrutien legea eman 1906an: militarrei eskumen handiagoakterrorismo
eta katalanismoen kontra borrokatzeko. 1907an zatiketa: Alderdi Liberal
Demokrata sortu, Canalejas burua. Lehendakari izendatzean erreforma programa
zabalagoa bideratzen saiatu, baina 1912an hil.
4.2)Oposizio oso zatitua eta
eraginkortasun gutxikoa. Jose Ortega
y Gasset eta Manuel Azañarek oposizio intelektuala: herrialdearen
modernizazioa eskatu.Katalanistek, euskal nazionalistek eta langile
mugimenduek erregimenaren kontrako oposizioa
5) Krisi sozialak eta politikoak
5.1) 1909ko krisia
Marokoko koloniako gerraren kontrako protestak. Kataluniako erreserbistek
gerrara joateari uko egin. Elizaren kontrako fanatismoa.
Langileek eta ezkerreko burgesek hainbat eliza eta komentu erre.
Bartzelonako Aste Tragikoa: Manifestazio
asko, greba orokorra. Anarkistek, sozialistek eta Lerrouxen erradikalek
matxinada bortitza sortu. Errepresioaren ondorioz hainbat
pertsona atxilotu edo hil. Nazioarteko iritzi publiko Mauraren kontra jarri,
eta dimititu beharra. Alderdi liberala agintean jarri. Oposizioan
errepublikanoek eta sozialistek hitzarmena sinatu (1909) erregimen monarkikoari
aurre egiteko. Francisco Ferrer Guardia antiklerikal eta
antimilitarista anarkista fusilatu zuten, nazioarteko kritika
gogorra zabalduz.
5.2) 1917ko krisia
1-Defentsarako Batzorde Militarra desegiten saiatu, baina estatu
kolpearen beldurragatik egin ez. Horrela aginpide zibilak armadari aurre
egiteko zuen ahalmen eskasa agerian utzi zen.
2- Parlamentarien Biltzarra (Katalanistek,
errepublikanoek eta sozialistek) Bartzelonan bildu konstituzioaren erreforma
bultzatzeko, txandakatze sistema suntsitzeko. Ez zuten lortu.
3- 1917ko abuztuan langileen greba
orokorrerako deia sozialisten alde (CNT eta UGT) herrialde guztian. Armadak
zapaldu zituen.
5.3) Sistemaren suntsipen prozesua
1917 aurrera sistema konstituzionalaren
gainbehera. Nahasmen soziala nabarmendu:
anarkistek burges
ugazabenganako jokabide bortitzak; industriako proletarioen kopurua
handitu; biztanleria hirietan pilatu; prezioak asko igo;
Europako merkatuaren joera iraultzaileak. 1921an gobernuaren errepresioa gogortu
eta anarkistak hil. 1921ean Alderdi Komunista sortu.
5.4) Marokoko hondamendia
Algecirasko Itunaren eta 1912an Frantziarekin
hitzartutakoaren arabera,Marokoko iparraldearen gaineko babesletza hasi,
baina ezin menderatu1927ra arte, galera handiak suertatuz dirutan eta
pertsonetan.
asteartea, 2011.eko otsailak 15
No hay comentarios:
Publicar un comentario